Neden Mediatör ve Moderatör Değişkenleri kullanıyoruz?
Son yıllarda, özellikle sosyal bilimlerde, klasik regresyon analizlerinin dışında mediatör ve moderatör analizlerinin daha fazla kullanılmaya başlandığını görmekteyiz. Bu durumun olası nedenlerinden birinin, bilimsel çalışmaların bağımlı ve bağımsız değişken arasındaki ilişkileri incelemekten çok, bağımlı ve bağımsız değişken arasındaki ilişkiye etki edebilecek yeni değişkenleri keşfetmeyi amaçlaması olduğunu düşünüyorum. Yani şöyle düşünelim, zekâ ile akademik başarı arasında ciddi bir ilişkinin olduğunu herkes biliyor artık. Şu an merak edilen konu ise hangi değişken veya değişkenlerin bu ilişkiyi etkileyebileceğidir. İşte bu aşamada devreye Mediatör (aracı) ve moderatör (düzenleyici, katalizör) değişkenler devreye giriyor.
Mediatör ve moderatör değişkenleri
çoğu zaman birbiri ile karıştırılmaktadır. Hatta bazı araştırmalarda bu
değişken isimlerinin birbirinin yerine kullanıldığını görmekteyiz. Bu makalede
mediatör ve moderatör değişkenler arasındaki farkı açıklamaya çalışacağım. Mediatör
ve moderatör analizleri SPSS için geliştirilen macro uygulaması ile gerçekleştirilebilmektedir. Bunun için Hayes in geliştirdiği makroyu indirebilirsiniz (link). Ayrıca, AMOS programı ile de bu analizleri gerçekleştirmeniz mümkündür. AMOS programının deneme sürümünü buradan indirebilirsiniz (link).
Sonraki makalelerde bu programları kullanarak farklı örnekler yapmayı planlıyorum.
Mediatör (aracı) değişken
Mediatör değişken Türkçe kaynaklarda aracı değişken
olarak da ifade edilmektedir. Aracı değişken bağımlı ve bağımsız değişkenler
arasındaki ilişkinin bir kısmını veya tamamını üstlenen değişkendir. Aşağıdaki aracı
değişken modelini inceleyelim.
 |
| Aracı değişken modeli |
Aracı değişken modelinde mobbing
algısı bağımsız değişken, iş performansı bağımlı değişken ve stres ise aracı
değişken olarak yer almaktadır. Aracı olarak seçilen değişken, bağımsız
değişkenin bir sonucu olmalıdır. Bağımlı değişken de aracı olarak seçilen
değişkenin sonucu olmalıdır. Başka bir ifade ile mobbing algısı stres algısının
yükselmesine neden olabilir. Stres ise iş performansını olumsuz yönde
etkileyebilir. Görüldüğü gibi bu değişkenler arasında neden sonuç ilişkileri
bulunmaktadır.
Moderatör (düzenleyici, katalizör) değişken
Moderatör değişken ise Türkçe
kaynaklarda düzenleyici veya katalizör değişken olarak geçmektedir. Düzenleyici
değişken analizinde, düzenleyici olarak seçilen değişkenin bağımsız değişkenden
etkilenme şartı bulunmamaktadır. Bu durumu daha iyi anlayabilmek için aşağıdaki
modeli inceleyelim.
 |
| Moderatör-Düzenleyici-Katalizör Değişken Modeli |
Düzenleyici değişken modelinde mobbing
algısı bağımsız değişken, iş performansı bağımlı değişken ve yaş ise düzenleyici değişken olarak yer almaktadır. Görüldüğü gibi yaş değişkeninin mobbing
algısının bir sonucu olması söz konusu değildir. Düzenleyici değişken
analizinde temel amaç, düzenleyici olarak seçilen değişkenin, bağımlı ve
bağımsız değişken arasındaki ilişkinin gücünü nasıl etkilediğini ortaya
koymaktır. Yani yaş azaldıkça mobbing algısı ile iş performansı arasındaki
ilişkinin gücü artabilir veya azalabilir. Düzenleyici (moderatör) değişkene bağlı
olarak bağımlı ve bağımsız değişken arasındaki ilişkiyi daha iyi ifade
edebilmek için regresyon eğrileri temel alınarak grafik oluşturulmaktadır. Bu
şekilde oluşturulan bir grafiği aşağıda görmekteyiz.
 |
| Moderatör analizi sonucunda regresyon eğrileri temel alınarak geliştirilen grafik |
Grafik incelendiğinde, moderatör olarak CTE değişkenin
seçildiği görülmektedir. Düşük (low) CTE’ye sahip kişilerde JB ve JS arasındaki
ilişki daha güçlüdür. Yüksek (high) CTE’ye sahip kişilerde ise JB ve JS arasındaki
ilişki daha zayıftır. Dolayısı ile CTE değişkeninin bağımlı ve
bağımsız değişken için önemli olduğunu söyleyebiliriz.
Moderatör ve mediatör değişkenlerin ne olduğunu ve bunlar arasındaki farkı örnekler ile açıklamaya çalıştım. Umarım çalışmalarınızın yönünü belirlemenizde faydalı olur. Aşağıdaki örnekleri de
inceleyebilirsiniz,
Yararlandığım kaynaklar: statwiki.kolobkreations.com
